Repetitorluğun Sirri: Məktəb Yetərsizliyi, yoxsa Valideyn Çarəsizliyi?

Giriş

Azərbaycanda repetitorluq təhsil sistemində geniş yayılmış bir tendensiyaya çevrilmişdir. Valideynlər övladlarının təhsil uğurlarını artırmaq və ya məktəb dərslərindəki boşluqları aradan qaldırmaq üçün əlavə dərs xidmətlərinə üz tuturlar. Bu araşdırma Elm və Təhsil Naziri Emin Əmrullayevin 6 fevral 2025-ci il tarixində keçirdiyi brifinqdə səsləndirdiyi fikirlərdən ilhamlanaraq aparılıb. Nazir vurğulayıb ki, “məktəbdə öz şagirdinə dərs deyən müəllim eyni zamanda onun repetitorudursa, bu, peşə etikasından uzaq bir davranışdır” və belə halların cəmiyyət tərəfindən qınanmalı olduğunu bildirib (“Report”, 2025). O, repetitorluğun valideynlərin seçimi olduğunu qeyd etsə də, bunun məktəb tədrisinin zəifliyi, ali təhsilə hazırlıq ehtiyacı və ya gündəlik həyatın praktik çətinlikləri kimi müxtəlif səbəblərdən qaynaqlandığını əlavə edib. Nazir həmçinin “məktəbdə pis, evdə yaxşı tədris” paradoksuna toxunaraq, bu məsələdə vicdanın önəmini vurğulayıb və ali təhsilə girişin asanlaşdırılmasının repetitorluğa tələbatı azalda biləcəyini qeyd edib. Bu çıxışdan sonra 112 valideyn arasında sorğu keçirilib və repetitorluğun əsas səbəbləri ilə yanaşı, valideynlərin təhsil sisteminə baxışı öyrənilib. Araşdırmanın əsas məqsədi repetitorluğun kökündə yatan problemləri aşkar etmək və təhsildəki mövcud çətinliklərə diqqət çəkməkdir.

Metodologiya

Sorğu 17 fevral - 9 mart 2025-ci il tarixləri arasında 112 valideynin iştirakı ilə aparılıb. Suallar övladın sinfi, tədris dili, repetitorluğa getmə vəziyyəti, bunun səbəbləri, başlama vaxtı, məktəb dərs keyfiyyətinə dair fikirlər və təhsil sistemində dəyişiklik təklifləri kimi mövzuları əhatə edib. Məlumatlar Excel-də toplanıb, kəmiyyət analizi üçün faizlər və orta göstəricilər hesablanıb, keyfiyyət analizi üçün isə açıq cavablar kateqoriyalara bölünüb (məsələn, müəllim maaşı, sinifdə şagird sayı). Cavabların etibarlılığını təmin etmək üçün qeyri-dəqiq və ya boş cavablar təhlildən çıxarılıb. Bu sorğu ilkin bir araşdırma kimi tərtib edilib və Azərbaycanda repetitorluğun əsas tendensiyalarını müəyyənləşdirməyi hədəfləyir. Gələcək tədqiqatlar üçün daha geniş nümunə ilə təkrar yoxlanılması tövsiyə olunur.

Nəticələr

Sorğunun nəticələri aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirilib:

1. Repetitorluğa Getmə Vəziyyəti:
   • Valideynlərin 87%-i (97 nəfər) övladlarının repetitor yanına getdiyini, 13%-i (15 nəfər) isə getmədiyini bildirib.
   • Sinif səviyyələrinə görə paylanma belədir: I-IV sinif – 31%, V-IX sinif – 41%, X-XI sinif – 28%.
2. Repetitorluğa Getmənin Əsas Səbəbləri:
   • “Məktəbdə fənnin keyfiyyətli öyrədilməməsi” – 55% (53 nəfər).
   • “Ali məktəbə hazırlıq” – 25% (24 nəfər).
   • “Ev tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üçün kömək” – 13% (13 nəfər).
   • “Digər səbəblər (məsələn, ingilis dilini dərindən öyrənmək, rus bölməsində dərsi qavrama çətinliyi)” – 7% (7 nəfər).
     (Qeyd: Bu faizlər repetitorluğa getdiyini qeyd edən 97 nəfərə əsasən hesablanıb.)
3. Repetitorluğa Başlama Vaxtı:
   • “Bu il başlayıb” – 35% (34 nəfər).
   • “1-2 ildir” – 31% (30 nəfər).
   • “3 ildən çoxdur” – 34% (33 nəfər).
4. Məktəb Dərs Keyfiyyəti Haqqında Fikir:
   • “Aşağı” – 59% (66 nəfər).
   • “Orta” – 35% (39 nəfər).
   • “Yüksək” – 6% (7 nəfər).
5. Repetitorluğun Məktəb Tədrisini Əvəz Etmə Potensialı:
   • “Bəli” – 41% (46 nəfər).
   • “Xeyr” – 39% (44 nəfər).
   • “Qismən” – 20% (22 nəfər).
6. Təhsil Sistemində Dəyişiklik Təklifləri:
   • “Sinifdə şagird sayının azaldılması” – 32% (36 nəfər).
   • “Müəllimlərin maaşlarının artırılması” – 25% (28 nəfər).
   • “Tədris proqramının imtahanlarla uyğunlaşdırılması” – 18% (20 nəfər).
   • “Dərs keyfiyyətinə nəzarətin gücləndirilməsi” – 15% (17 nəfər).
   • “Digər təkliflər (məsələn, müəllimlərin təlimi, dərsliklərin sadələşdirilməsi)” – 10% (11 nəfər).

Müzakirə

Sorğu nəticələri repetitorluğun Azərbaycan təhsil sistemindəki köklü problemlərin güzgüsü olduğunu ortaya qoyur. Valideynlərin yarıdan çoxu (55%) məktəbdə fənlərin keyfiyyətli öyrədilməməsini əsas səbəb kimi göstərir. Bu, Nazirin “məktəbdə pis, evdə yaxşı tədris” paradoksuna dair fikirlərini təsdiqləyir və müəllimlərin peşə etikası ilə bağlı narahatlıqları gündəmə gətirir. Bəzi valideynlər müəllimlərin dərsləri qəsdən səthi keçdiyini və şagirdləri öz repetitorluq xidmətlərinə yönəltdiyini iddia edir ki, bu da keyfiyyət məsələsini maddi motivasiya ilə birləşdirir.

Ali təhsilə hazırlığın 25% təşkil etməsi imtahan sisteminin məktəb kurrikulumundan ayrıldığını göstərir. Valideynlər DİM imtahanlarının dərsliklərlə uyğunsuzluğundan şikayətlənirlər ki, bu da əlavə hazırlığı zəruri edir. Aşağı siniflərdə isə ev tapşırıqlarına kömək məqsədilə repetitorluğun seçilməsi (13%) valideynlərin iş qrafiki və evdə təhsilə dəstək verə bilməməsi ilə əlaqəlidir. Bu, Nazirin “valideyn övladını günün sonuna qədər hara qoysun” arqumentinə uyğun gəlir.

Məktəb dərs keyfiyyətinin 59% tərəfindən “aşağı” qiymətləndirilməsi təhsildə sistemli dəyişikliklərin vacibliyini vurğulayır. Valideynlərin təklifləri arasında sinifdə şagird sayının azaldılması (32%) və müəllimlərin maaşlarının artırılması (25%) diqqət çəkir. Bunlar tədrisin effektivliyini yüksəltmək və müəllimlərin əlavə gəlir axtarışını azaltmaq üçün praktik addımlar kimi dəyərləndirilə bilər.

Nəticə və Təkliflər

Bu araşdırma sübut edir ki, repetitorluq Azərbaycan təhsil sistemində keyfiyyət, nəzarət və struktur problemlərinin bir nəticəsidir. Nazirin etik narahatlıqları valideynlərin təcrübələri ilə üst-üstə düşür və təhsil sisteminin yenidən nəzərdən keçirilməsinə ehtiyac olduğunu göstərir. Repetitorluğa tələbatı azaltmaq üçün aşağıdakı təkliflər irəli sürülür:

1. Tədris Keyfiyyətinin Yüksəldilməsi: Müəllimlərə müntəzəm təlimlər keçirilməli, dərs prosesinə nəzarət artırılmalıdır.
2. İmtahan və Kurrikulum Uyğunluğu: Ali təhsilə qəbul imtahanları məktəb dərsliklərinə uyğunlaşdırılmalıdır.
3. Müəllimlərin Maddi Dəstəyi: Maaşlar artırılaraq məktəbdaxili repetitorluğun qarşısı alınmalıdır.
4. Valideynlərə Dəstək: Aşağı siniflərdə ev tapşırıqları üçün pulsuz əlavə dərs proqramları yaradılmalıdır.
5. Sinif Tutumunun Tənzimlənməsi: Siniflərdə şagird sayı 15-20 nəfərə endirilməli, müəllimlərin fərdi diqqət imkanı genişləndirilməlidir.

Bu təkliflərin həyata keçirilməsi repetitorluğa ehtiyacı azalda bilər və təhsilin ümumi səmərəliliyini artıra bilər.

İstinadlar

• “Report” (2025). “Nazir: Məktəbdə öz şagirdinə dərs deyən müəllim həm də onun repetitorudursa, bu peşə etikasından uzaqdır”. 6 fevral 2025.

Hazırladı: Rasim Abdurahman

Edumap.az Təhsil Portalının Təsisçisi