Müəllim-şagird münasibətlərinin psixoloji əsasları

Müəllim-şagird münasibətləri təhsilin keyfiyyətini formalaşdıran əsas amillərdən biridir. Yaxşı qurulmuş münasibət şagirdlərin motivasiyasını artırır, onlarda öyrənməyə maraq yaradır və akademik nailiyyətlərinə müsbət təsir edir. Bu sahədə bir çox psixoloji nəzəriyyələr mövcuddur ki, onlar müəllimlərin tədris yanaşmasına işıq tutur.

Lev Vigotski və Sosial İnkişaf Nəzəriyyəsi (Social Development Theory)

Rus psixoloqu Lev Vigotski öyrənmə prosesinin sosial xüsusiyyətlərini vurğulayaraq, "Proksimal İnkişaf Zonası" (Zone of Proximal Development - ZPD) konseptini irəli sürmüşdür. O bildirirdi ki, şagird bəzi bilikləri təkbaşına öyrənə bilməzsə də, bacarıqlı bir müəllimin yardımı ilə yeni bacarıqlar qazana bilər. Vigotskiyə görə, şagirdin öyrənə biləcəyi biliklər iki səviyyəyə ayrılır: təkbaşına bacardıqları və müəllimin və ya daha təcrübəli şəxsin köməyi ilə bacara biləcəkləri. Bu yanaşma müəllimlərin şagirdlərin potensialını kəşf etməsi və onlara istiqamət verməsi baxımından çox vacibdir.

Jan Pyaçe və Koqnitiv İnkişaf Nəzəriyyəsi (Cognitive Development Theory)

Jan Pyaçe şagirdlərin biliyi anlama və öyrənmə prosesini dörd əsas mərhələyə bölmüşdür:

Sensomotor mərhələ (Sensorimotor Stage, 0-2 yaş): Uşaqlar bu dövrdə əsasən hissiyyat və motor bacarıqları vasitəsilə dünyanı dərk edirlər. Əşyalara toxunmaq, dadına baxmaq, qoxulamaq və s. onların əsas öyrənmə üsuludur.

Əməliyyatsız mərhələ (Preoperational Stage, 2-7 yaş): Bu dövrdə uşaqlar dili daha aktiv istifadə edir, lakin məntiqi düşünmə və başqalarının baxış bucağını tam anlamaqda çətinlik çəkirlər. Onlar daha çox simvolik düşüncəyə əsaslanır və əşyaları fərqli formalarda təsəvvür edə bilirlər.

Konkret əməliyyatlar mərhələsi (Concrete Operational Stage, 7-11 yaş): Şagirdlər məntiqi düşünməyə başlayır və problemləri daha sistemli şəkildə həll edirlər. Lakin abstrakt düşüncə hələ tam inkişaf etməmiş olur.

Formal əməliyyatlar mərhələsi (Formal Operational Stage, 11+ yaş): Bu dövrdə şagirdlər artıq abstrakt düşüncə bacarıqlarını inkişaf etdirir və nəzəri məsələləri daha rahat dərk edirlər. Hipotetik düşüncə bu mərhələdə formalaşır.

Pyaçeyə görə, hər bir inkişaf mərhələsində şagirdlərin öyrənmə tərzi fərqlidir və müəllimlər bu mərhələləri nəzərə alaraq tədris üsullarını uyğunlaşdırmalıdırlar.

Albert Bandura və Sosial Öyrənmə Nəzəriyyəsi (Social Learning Theory)

Albert Bandura sosial öyrənmə nəzəriyyəsində qeyd edir ki, şagirdlər təkcə təcrübə yolu ilə yox, eyni zamanda başqalarını izləyərək də öyrənə bilərlər. Banduranın apardığı "Bobo Doll" eksperimenti göstərdi ki, uşaqlar yetkin insanlardan öyrənir və onların davranışlarını təkrarlayırlar. Bandura bu nəzəriyyədə dörd əsas öyrənmə komponentini vurğulamışdır:

Diqqət (Attention): Şagirdlər öyrənmək üçün ilk növbədə diqqətlərini müəyyən bir fəaliyyətə və ya nümunəyə yönəltməlidirlər.

Xatırlama (Retention): Şagirdlər gördükləri və eşitdiklərini yadda saxlamalıdırlar ki, sonradan tətbiq edə bilsinlər.

Təkrarlama (Reproduction): Şagirdlər öyrəndiklərini praktikada tətbiq etməlidirlər.

Motivasiya (Motivation): Şagirdlərin öyrəndiklərini tətbiq etməyə həvəsləndirilməsi vacibdir. Onlar mükafatlandırma və ya sosial təsdiq yolu ilə motivasiya oluna bilərlər.

Bu baxımdan, müəllim şagirdlər üçün rol model olmalı və onlara pozitiv davranışlar aşılamalıdır.

Müəllim-şagird münasibətlərinin psixoloji təməllərini başa düşmək müəllimlərə dərsləri daha effektiv keçməyə və şagirdlərin akademik inkişafını artırmağa kömək edir. Vigotski, Pyaçe və Bandura kimi alimlərin nəzəriyyələri bu sahədə qiymətli istiqamətləndirici rol oynayır. Müəllimlər bu yanaşmaları praktikaya tətbiq etməklə şagirdlərin motivasiyasını artıra, dərketmə bacarıqlarını inkişaf etdirə bilərlər.

Mənbələr:

Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.

Piaget, J. (1952). The Origins of Intelligence in Children. W. W. Norton & Company.

Bandura, A. (1986). Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory. Prentice-Hall.

Woolfolk, A. (2020). Educational Psychology. Pearson Education.

Slavin, R. E. (2018). Educational Psychology: Theory and Practice. Pearson.

Hazırladı: Rasim Abdurahman